Osnovni principi radioterapije benignih bolesti
Osim u liječenju malignih bolesti, radioterapija se uspješno primjenjuje i u terapiji pojedinih nemalignih bolesti, kao što su benigni tumori, vaskularni poremećaji, inflamatorne i degenerativne bolesti, sistemska oboljenja i dr.
Nove radiobiološke studije jasno potvrđuju efikasnost koju pokazuje niskodozna radioterapija (low-dose radiotherapy – LD-RT, u pojedinačnim dozama ≤ 1 Gy) u kontroli određenih benignih stanja, koja bi bila rezultat različitih molekularnih i imunoloških mehanizama. Jedan od važnijih je anti-proliferativni efekat zračenja, koji smanjuje rizik heterotopičke osifikacije (primjer nakon implantacije proteze kuka) i na taj način obezbjeđuje bolju pokretljivost zgloba. Drugi, takođe detaljno ispitan mehanizam djelovanja LD-RT je anti-inflamatorni efekat koji obuhvata modulaciju različitih imunoloških “puteva” uključujući aktivnost endotelnih ćelija, monocita, polimorfonuklearnih leukocita, makrofaga itd.
Za postizanje optimalnog efekta koji pruža radioterapija, potrebno je da se na ciljni volumen aplikuje propisana doza zračenja, u odgovarajućem vremenskom periodu. Za razne benigne bolesti terapijska doza zračenja može se značajno razlikovati, a njena vrijednost često je više zasnovana na višedecenijskom iskustvu nego na rezultatima radiobioloških ispitivanja. Takođe, u raznim zemljama prisutni su različiti stavovi o indikacijama za koje se primjenjuje radioterapija u liječenju benignih bolesti.
Prije nego što započne radioterapija potrebno je precizno odrediti ciljni volumen, terapijsku dozu, broj frakcija i ukupno vrijeme sprovođenja liječenja. Takođe, potrebno je da se definišu organi od rizika i njihova zaštita. Djecu je potrebno zračiti samo u izuzetnim slučajevima, nakon pažljive procjene koristi i rizika koje nosi liječenje zračenjem.
Tehnike zaštite zdravog tkiva potrebno je primjenjivati kad god je to moguće, uz precizno aplikovanje propisane doze zračenja na ciljni volumen. Izbor energije za zračenje zavisi od lokalizacije ciljnog volumena, bez obzira na to da li se zračenje benignih lezija sprovodi kV X-zracima na rendgenoterapijskom aparatu ili MV fotonima i elektronima na linearnom akceleratoru.
Terapija zračenjem benignih bolesti kože
Keloidi nastaju formiranjem fibroznog tkiva koje se širi preko granica rane i ne prolazi spontano. Učestalost relapsa poslije ekscizije veoma je visoka, pa se primjena hirurgije kao jedinog načina liječenja ne preporučuje. Terapija izbora je hirurška ekscizija u kombinaciji sa radioterapijom, koja prevenira proliferaciju fibroblasta. Sa primjenom radioterapije treba početi unutar 24 sata od ekscizije. Doza od 12 do 20 Gy aplikuje se na operativni ožiljak, u 3–5 frakcija sedmično. Zračenje se sprovodi kV X-zracima na rendgen terapijskom aparatu ili elektronima na LINAC-u.
Keratoakantom je brzorastući benigni tumor kože koji može lokalno infiltrirati okolno tkivo. Terapija izbora je kompletna hirurška ekscizija tumora sa marginom odgovarajuće širine. Radioterapija se preporučuje u slučaju pojave recidiva nakon sprovedenog hirurškog liječenja. Obično se na ciljni volumen kV X-zracima ili elektronima aplikuje doza od 35 Gy u 13 frakcija ili 56 Gy u 28 frakcija.
Radioterapija benignih bolesti oka i orbite
Pterigium se liječi hirurški, ali se recidiv javlja kod oko 20–30% pacijenata. Lokalna kontrola se značajno poboljšava primjenom kontaktne brahiterapije radioaktivnim stroncijumom (90Sr), koji je beta-emiter (elektroni). Aplikatori 90Sr se stavljaju direktno na konjunktivu. Doza od 8 do 10 Gy po frakciji aplikuje se tri puta, jedna frakcija sedmično.
Endokrina (Graves-ova) orbitopatija: Smatra se da je patogeneza egzoftalmusa autoimune prirode, pri čemu dolazi do nakupljanja aktiviranih T limfocita u orbiti, što rezultira edemom, limfocitnom infiltracijom i uvećanjem ekstraokularnih mišića. Bolest je često propratna pojava poremećene funkcije štitne žlijezde. Zbog izražene radiosenzitivnosti limfocita i fibroblasta, zračenje je logičan metod liječenja. Ono se sprovodi na LINAC-u, X-zracima energije 4–6 MV. Na ciljni volumen koji obuhvata retrobulbarne dijelove orbite tokom dvije sedmice aplikuje se doza od 20 Gy u 10 frakcija, što obično dovodi do postizanja dobrog terapijskog efekata.
Radioterapija hemangioma
Hemangiom je relativno česta benigna lezija, koja je obično asimptomatska i ne zahtijeva primjenu bilo kakve terapije. Zračenje MV X-zracima na LINAC-u se koristi u terapiji simptoma kod velikih neresektabilnih lezija. Na ciljni volumen koji obuhvata kontrastom prikazan splet krvnih sudova aplikuje se doza od 20 do 40 Gy, u 3–4 sedmice. Prema podacima iz literature, terapijski odgovor u vidu fibroze krvnih sudova, smanjenja volumena hemangioma i simptomatologije postiže se kod preko 80%, a kompletan odgovor kod 30–40% pacijenta.
Hemangiom kičmenog pršljena može dovesti do uvećanja pršljena, širenja tumora u ekstraduralni prostor, hemoragije ili frakture sa kompresijom kičmene moždine. Radikalna operacija često nije moguća zbog obilnog krvarenja, pa se obično izvodi manje ekstenzivna operacija u kombinaciji sa postoperativnim zračenjem ili se radioterapija primjenjuje kao jedini vid liječenja. Lokalnom tehnikom zračenja na ciljni volumen, koji obuhvata involvirani pršljen, tokom 4–6 sedmica aplikuje se doza od 30 do 40 Gy.
Zakažite vaš termin za pregled pozivom na broj 051 340-510 ili porukom na našoj kontakt stranici.
Terapija zračenjem benignih tumora centralnog nervnog sistema
Arteriovenske malformacije (AVM) predstavljaju poremećaj građe kapilarnih krvnih sudova mozga, čija ruptura dovodi do krvarenja i pojave akutne neurološke simptomatologije, često sa letalnim ishodom. Hirurgija je metoda izbora u liječenju AVM, a ukoliko je zbog lokalizacije lezije prisutan visok terapijski rizik, primjenom radioterapije mogu se postići odlični terapijski rezultati. Stereotaksičnom radiohirurgijom se jednokratno, sa visokim nivoom preciznosti, na ciljni volumen aplikuje doza od 15 do 30 Gy, što kod preko 80% pacijenata, tokom perioda od oko dvije godine, dovodi do fibroze endotela izmijenjenih krvnih sudova i njihove obliteracije.
Radioterapija benignih tumora CNS-a (meningeom, pituitarni adenom, akustični neurinom i kraniofaringeom) – Napomena: Principi sprovođenja radioterapije detaljno su opisani u poglavlju IX: „Radioterapija tumora centralnog nervnog sistema”
Radioterapija benignih tumora i lezija mekih tkiva
Dezmoidni tumori su lokalno invazivni tumori niskog gradusa, koji ne metastaziraju u limfne čvorove i udaljene organe. Ovi tumori su nejasno ograničeni i duboko infiltriraju okolno zdravo tkivo. Hirurgija je terapija izbora, ali su na resekcionim rubovima nerijetko prisutne tumorske ćelije, pa se lokalni recidivi javljaju relativno često, u zavisnosti od širine ekscizije. Recidivi se uspješno liječe reoperacijom ili postoperativnim zračenjem. Na ciljni volumen, elektronima ili fotonima, u dnevnim frakcijama od 1.8 do 2 Gy, aplikuje se ukupna doza od 50 do 60 Gy.
Pejronijeva bolest (Mb. Peyronie, induratio penis plastica) ispoljava se kao više ili manje izražena fibroza vezivnog tkiva penisa (fibrozni septum, tunica albuginea). Manifestuje se u vidu bolnog krivljenja penisa u erekciji, što onemogućava kopulaciju. Liječi se medikamentozno, fizikalnom terapijom, zračenjem ili hirurškom terapijom. Primjena X-zračenja je efikasna i ubrzava povlačenje simptoma, naročito bola. Terapijske doze zračenja kreću se od 5 Gy aplikovanih u jednoj frakciji (tretman se može ponoviti za mjesec dana) ili 30–40 Gy aplikovanih u 15–20 frakcija.
Dipitrenova (Dupuytren) kontraktura manifestuje se kao zadebljanje palmarne aponeuroze šake, sa fleksionom kontrakturom 4. i 5. prsta. Radioterapija kao metod liječenja u početnoj fazi bolesti daje dobar terapijski efekat. Primjenom kV X-zračenja, na palmarnu stranu šake preko direktnog zračnog polja aplikuje se doza od 20 do Gy u 10–15 frakcija.
Zračenje benignih tumora i lezija kosti
Ameloblastom je benigni epitelni odontogeni tumor koji se javlja u vilici i rijetko metastazira. Vodi porijeklo od zaostalih epitelnih ćelija embrionalnog gleđnog organa. Karakteriše ga spor, bezbolan rast i deformacija vilice. Liječenje ovog tumora je hirurško, ali je pojava recidiva česta. Mnogi pacijenti imaju tumor koji se ne može potupno ekscidirati ili je inoperabilan. Radioterapija u kombinaciji sa hirurgijom dovodi do regresije rezidualnog tumora i sprečava pojavu recidiva. MV X-zracima se na ciljni volumen standardnim režimom frakcionisanja (1.8–2 Gy po frakciji) aplikuje ukupna doza od 50 do 60 Gy.
Aneurizmalna cista kosti najčešće se javlja u juvenilnoj dobi. Nepoznate je etiologije. Cista je ispunjena smeđe-crvenkastim mekim tkivom, koje je građeno od gigantocelularnih ćelija. Rastom može dovesti do pojave kompresivnih simptoma na okolnom mekom tkivu. Liječi se resekcijom, kiretažom i ispunjavanjem šupljine koštanim transplantatom. Stopa recidiva nakon kiretiranja je visoka (30–60%). Radioterapija se uspješno primjenjuje postoperativno, u cilju postizanja lokalne kontrole kod pacijenata kod kojih su lezije inoperabilne, teško dostupne kiretaži ili ponavljano recidiviraju. Zračenje se najčešće indikuje u liječenju aneurizmalnih cista kičme i karlice. MV X-zracima na ciljni se volumen aplikuje doza od 20 do 40 Gy, u dnevnim frakcijama od 2 Gy (Slika 6).
Heterotopna osifikacija koksofemoralnog zgloba nastaje 3–8 sedmica nakon implantacije proteze kuka. Primjena zračenja se indikuje u perioperativnom periodu, u cilju prevencije osifikacije (unutar 24 h preoperativno do 48 h postoperativno). Tretman se izvodi u supinacionom položaju, primjenom supervoltažnog zračenja. Preko 2 suprotna AP/PA RT polja, koja obuhvataju operativnu regiju, na medijalnu ravan aplikuje se doza od 7 do 8 Gy u jednoj frakciji ili od 8 do 12 Gy u 2–3 frakcije.
Zakažite vaš termin za pregled pozivom na broj 051 340-510 ili porukom na našoj kontakt stranici.
Radioterapija benignih lezija žljezdanog tkiva
Ginekomastija se manifestuje kao naglašeni rast žljezdanog tkiva dojki kod muškaraca. Uz uvećanje volumena žljezdanog tkiva, u predjelu dojki je prisutan bol. Ginekomastija se često javlja tokom sprovođenja hormonske terapije karcinoma prostate (preparati estrogena, orhiektomija, LHRH agonisti). Profilaktično zračenje kV X-zracima ili elektronima energije 9–12 MeV indikuje se u cilju sprečavanja pojave ginekomastije, prije početka primjene hormonske terapije. Doza od 9 Gy u jednoj frakciji ili od 12 do 15 Gy u 4–5 frakcija aplikuje se preko direktnog RT polja, na ciljni volumen koji obuhvata cijelu dojku. Kod manifestne ginekomastije koja je nastala tokom primjene hormonske terapije zračenje se primjenjuje u cilju postizanja antidoloroznog efekta, aplikovanjem doze od 20 do 40 Gy u 5–20 frakcija. Terapijski efekat zračenja manifestuje se nakon 2 sedmice do 14 mjeseci.
Hiperplazija endometrijuma: Benigno je bujanje endometrijuma koje nastaje kao posljedica hormonske stimulacije, bez obzira na uzrok (gojaznost, dijabetes, steroidni lijekovi). Hiperplazija se javlja kod žena u menopauzi kao prosta (simplex) ili atipična (atipica/complex). U svim slučajevima u kojima postoje medicinske kontraindikacije za primjenu hirurgije, koja je osnovni vid liječenja, može se primijeniti neka od brahiterapijskih tehnika (vidi liječenje karcinoma materice). Ukupna doza kojom se postiže terapijski efakat (prestanak krvarenja i prekid bujanja endometrijuma) iznosi 20 do 50 Gy, u sedmičnom frakcionisanju od 10 Gy po frakciji.
Ablacija hormonske funkcije jajnika zračenjem (ovarijalna kastracija): Primjenjuje se kod premenopauznih žena, u okviru hormonske terapije karcinoma dojke. Preko dva suprotna RT polja na medijalnu ravan pelvisa aplikuje se doza od 12 do 16 Gy, u dnevnim frakcijama od 2 do 4 Gy.
Radioterapija degenerativnih bolesti lokomotornog sistema
Bolna peta (achylodynia i calcaneodynia) nastaje kao posljedica egzostoze koja se javlja na pripojima Ahilove tetive i insercije plantarne fascije na kalkaneusu. Uporan bol je dominantan simptom. Zračenje postiže antidolorozni efekat kod 70–80% pacijenata.
Zračenje se sprovodi kV ili MV X-zracima, preko jednog direktnog plantarnog ili dorzalnog RT polja ili preko dva lateralna suprotna RT polja, koja obuhvataju kalkaneus sa insercijama Ahilove tetive i plantarne fascije. Na određenu dubinu ili medijalnu ravan aplikuje se doza od 3 do 6 Gy u 6 frakcija, tokom dvije sedmice.
Peritendinitis humeroscapularis (PHS) i epicondylopathia humerusa (EPH): Degenerativni su poremećaji tetiva koje se pripajaju na kostima zgloba ramena i lakta. EPH se manifestuje u vidu bola u predjelu lateralnog epikondila (teniski lakat) ili medijalnog epikondila (golferski lakat), dok su bol u predjelu ramena i ograničena pokretljivost glavni simptomi kod PHS. Zračenje djeluje na degenerativne procese i ima terapijski efekat.
Preko jednog direktnog ili dva suprotna RT polja se u predjelu bolnog zgloba, na propisanu dubinu ili medijalnu ravan, kV ili MV fotonima aplikuje doza od 3 do 6 Gy u 6 frakcija, tokom dvije sedmice. Ako nakon sprovedenog zračenja nije postignut željeni efekat, zračenje se može ponoviti za 6–8 sedmica.
Zračenje se na sličan način može primijeniti i u cilju postizanja antidoloroznog i antiinflamatornog efekta kod artroze koljena, kuka i kičme.
Radioterapija degenerativnih bolesti lokomotornog sistema može se sprovesti i na LINAC-u, kada se propisana doza aplikuje primjenom MV X-zračenja.
Zakažite vaš termin za pregled pozivom na broj 051 340-510 ili porukom na našoj kontakt stranici.
U nastavku vam preporučujemo da pročitate tekst: Radioterapija (zračenje) VODIČ ZA PACIJENTE