Maligni tumor jajnika čini oko 5% svih malignih tumora ženske populacije, ali se kao uzrok smrti u istoj populaciji nalaze na četvrtom mjestu. Ukupna incidenca za maligni tumor jajnika raste sa starošću, pa se polovina novootkrivenih slučajeva javlja kod žena starijih od 65 godina.
Rak jajnika je u ranim stadijumima često bez simptoma, pa većina pacijentkinja ima proširenu bolest prilikom postavljanja dijagnoze. Učestalost javljanja tumora jajnika u Republici Srpskoj u 2009. godini iznosila je 5,7/100 000 stanovnika.
Rak jajnika : sadržaj teksta
- Šta su jajnici?
- Koje su najčešće bolesti jajnika?
- Rak jajnika : vrste
- Tumor jajnika : uzroci i faktori rizika
- Rak jajnika simptomi
- Karcinom jajnika : stadijumi
- Tumor jajnika : dijagnoza
- Rak jajnika : liječenje
- Kakvi su rezultati i prognoza liječenja raka jajnika?
- Zašto je važno rano otkrivanje tumora jajnika?
Šta su jajnici?
Jajnici (ovarii) su parne polne žlijezde smještene u maloj karlici, lateralno od materice i kaudalno od jajovoda, ispred unutrašnje i iza spoljašnje ilijačne arterije. Ovalnog su oblika, čvrste konzistencije, a za matericu su pričvršćeni širokim materičnim ligamentom. Jajnici su građeni od spoljašnjeg epitelnog omotača i unutrašnjeg dijela koji se naziva stroma jajnika. Stroma jajnika se sastoji od kore jajnika debljine oko 1 mm u kojoj se nalaze folikuli u različitim fazama razvoja i središnjeg dijela koji je građen od vezivnog tkiva i krvnih sudova.
Fiziološka uloga jajnika je dvostruka: stvaranje ženskih polnih (grminativnih) ćelija (oogeneza) i stvaranje i lučenje polnih hormona (estrogeni, progesteron, androgeni).
Koje su najčešće bolesti jajnika?
Najčešće bolesti jajnika su različite inflamatorne (upalne) bolesti, koje mogu biti akutne i hronične, te benigni tumor jajnika i maligni tumor jajnika.
Benigni (dobroćudni) tumor jajnika čini oko 75% svih tumora jajnika, obično se javlja prije menopauze i može biti: disfunkcionalni benigni tumor jajnika – najčešće nastaje zbog hormonskog disbalansa i često ostaju klinički neprimjećeni. U disfunkcionalne tumore spadaju folikularne ciste, ciste korpusa luteuma i teka luteinske ciste;
Nefunkcionalni benigni tumor jajnika – nastaje patološkim procesima u reproduktivnom sistemu i tu spadaju: endometrioidne ciste, policistični jajnici i hiperkeratozom uvećani jajnici;
Benigni neoplastični tumor jajnika – koji nastaje patološkim rastom normalnih ćelija, ali ne metastazira i u njih spada: serozni cistadenomi, mucinozni cistadenomi i benigni cistični teratomi (dermoidne ciste).
Maligni tumor jajnika (rak ili karcinom jajnika) nastaje malignom promjenom ćelija u oštećenom germinativnom epitelu, koje na taj način dobijaju sposobnost nekontrolisanog rasta i širenja na druge organe.
Sekundarni tumor jajnika se javlja u 5% slučajeva tumora jajnika i predstavljaju metastaze nekog drugog karcinoma na jajnik (najčešće tumora gastrointestinalnog trakta i raka dojke).
Rak jajnika : vrste
U zavisnosti od tipa ćelije od koje je nastao, karcinom ili rak jajnika se dijeli u nekoliko vrsta:
- Maligni tumori pokrovnog epitela jajnika: serozni karcinom jajnika, nediferencirani, endometrioidni karcinom, mucinozni karcinom jajnika, karcinom svijetlih ćelija.
- Maligni tumori zametnih ćelija: disgerminom, tumor endodermalnog sinusa, embrionalni tumor jajnika, teratokarcinom, negestacijski horiokarcinom.
- Stromalni tumori: tumori granuloza ćelija, tekomi, tumori Sertoli-Leydigovih ćelija.
U slučaju da imate bilo kakva dodatna pitanja ili nejasnoće molimo vas da nas kontaktirate na 051 340-510 ili putem kontakt forme.
Tumor jajnika : uzroci i faktori rizika
Uzrok nastanka raka jajnika je nepoznat, a dva najvažnija faktora koji povećavaju rizik od nastanka karcinoma jajnika jesu pozitivna porodična anamneza u prvoj liniji srodstva (majka, ćerka ili sestra) i reproduktivna istorija. Oko 5–10% malignih tumora jajnika javlja se unutar porodice i identifikovana su tri različita hereditarna tipa: nasljedna pojava samo karcinoma jajnika (10–15%), nasljedna pojava karcinoma jajnika i dojke (65–75%) te nasljedni nepolipozni karcinom kolorektuma, endometrijuma i jajnika – Linč II sindrom (10–15%). Značajno povećani rizik od javljanja karcinoma jajnika vezan je za mutacije na BRCA genima, tako da žene koje su nosioci BRCA 1 mutacije obolijevaju od karcinoma jajnika u 26-54% slučajeva, a u 10-23% slučajeva ako su nosioci BRCA 2 mutacije.
Veći broj trudnoća ili uzimanje oralnih kontraceptiva smanjuje broj ovulacija i doprinosi smanjenju učestalosti nastanka karcinoma jajnika.
Rak jajnika simptomi
Simptomi raka jajnika nisu specifični, pa se najveći broj žena na prvi pregled javlja u uznapredovaloj fazi bolesti. Simptomatologija zavisi od veličine tumora, njegove biološke aktivnosti i stepena proširenosti bolesti. U ranom stadijumu najčešće su prisutni osjećaj nelagodnosti u donjem dijelu stomaka, učestalo mokrenje, otežano pražnjenje crijeva ili neuredna vaginalna krvarenja. Simptomi koji se javljaju u uznapredovaloj fazi bolesti jesu: otok stomaka (proširenost tumora po omentumu i peritoneumu, sa nakupljanjem ascita u trbušnoj duplji), otok donjih ekstremiteta (zbog otežane limfne drenaže usljed kompresije tumorom i/ili uvećanim limfnim čvorovima), otežano disanje (zbog izliva u pleuralnu šupljinu i perikard), povraćanje kao znak opstrukcije crijeva i/ili žutica (opstrukcija žučnih puteva ili metastaze u jetri). Hormonski aktivan rak jajnika daje simptome koji su posljedica djelovanja estrogena, progesterona i testosterona.
Karcinom jajnika : stadijumi
Maligni tumor jajnika širi se direktnim kontaktom (per continuitatem), rasijavanjem po peritoneumu i putem krvnih i limfnih sudova. Zahvaljujući direktnom širenju iz jajnika materica je često zahvaćena tumorom. Sa rastom tumora dolazi do probijanja kapsule jajnika i širenja malignih ćelija u peritonealnu šupljinu. Direktnom infiltracijom tumor jajnika se može proširiti na vijuge tankog crijeva, mokraćnu bešiku, vaginu i druge organe male karlice. Implantacija malignih ćelija na seroznu površinu peritoneuma dovodi do karcinoze peritoneuma, sa stvaranjem peritonealnih tumorskih čvorova i nakupljanjem ascita. Limfogene metastaze su najčešće prisutne u paraaortalnim i ilijačnim limfnim čvorovima, a udaljene metastaze u plućima (efuzija pleure), jetri i mozgu.
Za definisanje stadijuma karcinoma jajnika najčešće se koristi TNM (AJCC) i FIGO klasifikacija:
Tx – primarni tumor jajnika se ne može procijeniti
T0 – nema znakova primarnog tumora
T1 (FIGO I) – tumor je ograničen na jajnike (jedan ili oba) i jajovode
T1a (FIGO IA) – tumor ograničen na jedan jajnik (jajovod), kapsula je intaktna, nema malignih ćelija u ascitu ili peritonealnom ispirku
T1b (FIGO IB) – tumor ograničen na oba jajnika (jajovoda), kapsula je intaktna, nema malignih ćelija u ascitu ili peritonealnom ispirku
T1c (FIGO IC) – tumor ograničen na jedan ili oba jajnika uz sljedeće parametere:
T1c1 (FIGO IC1) – ruptura kapsule tokom operacije
T1c2 (FIGO IC2) – tumor prisutan na spoljašnjoj površini jajnika/jajovoda
T1c3 (FIGO IC3) – maligne ćelije su prisutne u ascitu ili peritonealnom ispirku
T2 (FIGO II) – Tumor lokalizovan na jednom ili oba jajnika (jajovoda), sa širenjem u okolne organe male karlice; ili primarna peritonealna lokalizacija tumora:
T2a (FIGO IIA) – Tumor se širi ili metastazira u matericu i/ili jajovode (jajnik)
T2b (FIGO IIB) – Tumor se širi ili metastazira u druge organe male karlice
T3 (FIGO III) – Tumor zahvata jedan ili oba jajnika (jajovoda); ili prisutan primarni peritonealni tumor sa potvrđenim mikroskopskim metastazama izvan male karlice; i/ili metastaze u regionalnim limfnim čvorovima
T3a (FIGO IIIA2) – Mikrometastaze peritoneuma izvan male karlice, sa metastazama u regionalnim LN ili bez njih
T3b (FIGO IIIB) – Metastaze peritoneuma izvan male karlice veličine ≤ 2 cm, sa metastazama u regionalnim LN ili bez njih
T3c (FIGO IIIC) – Metastaze peritoneuma izvan male karlice veličine ≥ 2 cm, sa metastazama u regionalnim LN ili bez njih (uključujući širenje tumora na kapsulu jetre i/ili slezine, bez infi ltracije parenhima)
Nx – Regionalni limfni čvorovi se ne mogu procijeniti
N0 – Nema uvećanih limfnih čvorova
N0(i+) – Izolovane nakupine malignih ćelija u LN prečnika ≤ 2 mm
N1 (FIGO IIIA1) – histopatološki potvrđene metastaze u retroperitonealnim limfnim čvorovima
FIGO IIIA1i – Histopatološki potvrđene metastaze u retroperitonealnim LN ≤ 10 mm
FIGO IIIA1ii – Histopatološki potvrđene metastaze u retroperitonealnim LN > 10 mm
M0 – nema metastaza u udaljenim organima
M1 (FIGO IV) – Prisutne metastaze u udaljenim organima (uključujući efuziju pleure sa pozitivnom citologijom, metastaze u parenhimu jetre i/ili slezine, transmuralna infi ltracija crijeva, metastaze u ekstraabdominalnim organima i LN, peritoneumu, supraklavikularne i LN medijastinuma, pluća, jetra, kosti)
M1a (FIGO IVA) – Efuzija pleure sa pozitivnom citologijom
M1b (FIGO IVB) – Metastaze u parenhimu jetre i/ili slezine, transmuralna infiltracija crijeva, metastaze u ekstraabdominalnim organima i LN, peritoneumu, supraklavikularne i LN medijastinuma, pluća, jetra, kost
U slučaju da imate bilo kakva dodatna pitanja ili nejasnoće molimo vas da nas kontaktirate na 051 340-510 ili putem kontakt forme.
Tumor jajnika : dijagnoza
U cilju dijagnoze za rak jajnika i određivanja stadijuma bolesti, uz anamnezu, klinički pregled i laboratorijske analize, primjenjuju se i sljedeće neinvazivne dijagnostičke procedure:
- Ginekološkim pregledom otkriva se postojanje tumorske mase u predjelu adneksa i/ili stomaka. Rektalni tuše je obavezan zbog procjene širenja tumora na okolne organe.
- Endovaginalnim ultrazvučnim pregledom moguće je prikazati karcinom jajnika, njegovu strukturu (solidno tkivo ili tečnost), a dopler ultrazvukom prikazuje se patološka vaskularizacija, koja može ukazivati na malignu prirodu tumora.
- Abdominalnim ultrazvučnim pregledom moguće je uočiti metastatski uvećane retroperitonealne LN, postojanje ascita, tumorskih masa u abdomenu i metastaza u jetri.
- CT/MR abdomena i male karlice je od velikog značaja u preoperativnoj procjeni proširenosti bolesti i postoperativnoj procjeni eventualno prisutne rezidulane bolesti ili recidiva.
- Radiografija pluća omogućava procjenu stanja plućnog parenhima i patoloških stanja pleuralne šupljine.
- Eksplorativnom laparotomijom procjenjuje se stadijum proširenosti bolesti. Ex tempore analizom uzorka tumorskog tkiva postavlja se histopatološka dijagnoza tumora jajnika, a intraoperativni nalaz, pregled svih organa i seroznih opni karlične i abdominalne šupljine, sa pravilno uzetim biopsijama sa više mjesta, predstavljaju osnovu za precizno određivanje stadijuma bolesti.
- Citološkom analizom peritonealnog ispirka ili ascita dijagnostikuje se prisustvo malignih ćelija u abdominalnoj šupljini.
Posebno mjesto u dijagnostici, evaluaciji efekata terapije, kao i praćenju toka recidivirajuće bolesti po završenom liječenju ima određivanje vrijednosti tumorskog markera Ca 125. Gotovo 80% pacijentkinja u trenutku postavljanja dijagnoze ima povišene vrijednosti ovog tumorskog markera. Nažalost, on nije specifi čan samo za karcinom jajnika, već se može javiti i u svim drugim benignim (endometrioza) ili hroničnim bolestima (ciroza jetre) koje zahvataju peritoneum. HE4 (humani epididimis protein 4) tumorski je marker koji u kombinaciji sa Ca 125 pokazuje veću senzitivnost i specifičnost u otkrivanju recidiva bolesti nego sam Ca 125. Osim Ca 125, kod karcinoma jajnika mogu biti povećane i vrijednosti markera Ca 19.9 (marker digestivnog trakta) i Ca 15.3 (marker tumora dojke), kada pored primarnog tumora jajnika treba razmišljati i o mogućim metastazama primarnog tumora digestivnog trakta ili dojke u jajnike. Kod djevojčica i mladih žena, u dijagnostici tumora jajnika od koristi je i određivanje vrijednosti bHCG (gonadotropni hormon), a-fetoproteina i LDH (laktat dehidrogenaze).
Rak jajnika : liječenje
Hirurgija je osnovna metoda liječenja epitelnih tumora jajnika, na kojoj se zasniva definitivno određivanje histopatološke dijagnoze tumora i stadijuma bolesti. Standardni hiruški postupak u terapiji I i II stadijuma bolesti je abdominalna histerektomija sa obostranom adneksektomijom i totalnom omentektomijom, što znači da se operativno odstranjuje materica, sa oba jajnika i jajovoda te dijelovima trbušne maramice. Radikalna hirurgija u terapiji III i IV stadijuma podrazumijeva maksimalnu redukciju (smanjenje) tumorskog volumena, što zahtijeva izvođenje operacije znatno ekstenzivnije od standardne (uz abdominalnu histerektomiju sa obostranom adneksektomijom i totalnom omentektomijom, treba uraditi resekciju zahvaćenog dijela tankog i debelog crijeva, peritonektomiju, uklanjanje regionalnih limfnih čvorova i/ili resekciju zahvaćenih dijelova peritoneuma, kupole dijafragme, jetre i slezine).
Kako je tumor jajnika bolest trbušne duplje, znanje, vještina i iskustvo hirurga od presudnog su značaja za budući tok liječenja ove bolesti, jer količina zaostalog tumora (rezidualna bolest) u trbušnoj šupljini bitno utiče na efekat liječenja, dalji tok bolesti i prognozu. Zavisno od stadijuma bolesti, sprovedenog hirurškog postupka, histološke vrste i stepena diferencijacije malignih ćelija, kao i volumena rezidualne bolesti, adjuvantno liječenje se sprovodi primjenom hemioterapije, a samo izuzetno i radioterapije. U terapiji većine malignih germinativnih tumora jajnika primjenjuje se konzervativniji hirurški pristup, imajući u vidu da se ovi tumori najčešće dijagnostikuju u početnim stadijumima (tumor ograničen samo na jedan jajnik) i da se zbog svoje izražene hemiosenzitivnosti mogu uspješno liječiti hemioterapijom i u uznapredovalim stadijumima. Slični principi važe i za hirurško liječenje tumora strome jajnika. Hirurško uklanjanje jajnika koji je zahvaćen tumorom (jednostrana adneksektomija), pošteda materice i suprotnog jajnika, sa očuvanjem fertiliteta predstavljaju standardni pristup u liječenju neepitelnih tumora jajnika. U cilju preciznog određivanja stadijuma bolesti, potrebno je izvršiti detaljnu intraoperativnu inspekciju i pregled svih organa trbušne šupljine.
Hemioterapija malignih tumora jajnika je uz hirurgiju sastavni dio liječenja tumora jajnika. Nakon operacije i dobijanja definitivnog patohistološkog nalaza, liječenje se nastavlja hemioterapijama, čiji broj ciklusa određuje nadležni internista/onkolog u skladu sa vrstom tumora i stadijumom bolesti. U prvoj liniji liječenja epitelnih karcinoma jajnika najčešće se koristi kombinacija dva lijeka – jednog iz grupe platinskih preparata i jedan iz grupe taksana (docetaksel ili paklitaksel). Sa pojavom relapsa bolesti, liječenje se nastavlja hemioterapijom, uz napomenu da izbor citostatika i očekivani odgovor na sekundarnu hemioterapiju zavise od dužine vremena proteklog od prethodnog liječenja i odgovora na prethodno datu terapiju. Hemioterapija germinativnih tumora razlikuje se od terapije epitelnih tumora po kombinaciji citostatika i ukupnom broju datih ciklusa (zavisno od toga da li je kod bolesnice urađena potpuna ili nepotpuna resekcija tumora.
Radioterapija malignih tumora jajnika – do sredine sedamdesetih godina prošlog vijeka radioterapija je, uz hirurgiju, bila jedina metoda liječenja malignih tumora jajnika. Danas se radioterapija standardno ne primjenjuje u liječenju malignih tumora jajnika, ali u adjuvantnom pristupu može biti indikovana u slučajevima lokalno uznapredovalih tumora (Stadijum III) i/ili postojanja rezidualne bolesti. Sprovođenje palijativne RT je često indikovano u liječenju recidivnih neresektabilnih tumora i metastatski promijenjenih limfnih čvorova, nakon inicijalnog hirurškog liječenja i hemioterapije, pri čemu prednost ima primjena IMRT i SBRT tehnika zračenja.
Kakvi su rezultati i prognoza liječenja raka jajnika?
Primjena odgovarajućih hirurških tehnika i uvođenje novih citotoksičnih lijekova doveli su do poboljšanja rezultata liječenja, pa petogodišnje preživljavanje za različite stadijume bolesti danas iznosi: 70–75% za stadijum I, 40–45% za stadijum II, 15–20% za stadijum III. Jasno je da rezultati liječenja zavise i od prognostičkih faktora koji pacijentkinje svrstavaju u dvije grupe: niskorizičnu (G1 ili G2 tumor jajnika, očuvana kapsula tumora, negativna peritonealna citologija, odsustvo ascita, tumorski rast ograničen samo na jajnike) i visokorizičnu grupu (G3, ruptura kapsule, tumor na površini jajnika, pozitivna peritonealna citologija, prisutan ascit, tumor infiltrira organe male karlice, clear cell tumor). Takođe, poboljšani su rezultati liječenja germinativnih tumora (disgerminom) u petogodišnjem (85%) i desetogodišnjem (75%) periodu, uz mogućnost očuvanja fertiliteta.
Zašto je važno rano otkrivanje tumora jajnika?
Rano otkrivanje karcinoma je najbitnije u liječenju. Zbog toga su redovni ginekološki pregledi, gdje se vaginalnim i ultrazvučnim pregledom može postaviti sumnja na karcinom jajnika, od velike važnosti. Kao pomoć u dijagnozi u nekim slučajevima može da znači i određivanje tumorskog markera Ca 125.
Nema sigurnog načina da se spriječi pojava karcinoma jajnika. Zdrava ishrana i uzimanje oralnih kontraceptivnih sredstava mogu smanjiti rizik od nastanka karcinoma jajnika, ali oralna kontraceptivna sredstva takođe predstavjaju rizik za druga oboljenja, stoga je potrebno da nadležni ljekar prethodno utvrdi da li je moguća korist veća od rizika.
U nastavku vam preporučujemo da pročitate tekst: Rak | Tumor | Preventivno djelovanje na karcinom
U slučaju da imate bilo kakva dodatna pitanja ili nejasnoće molimo vas da nas kontaktirate na 051 340-510 ili putem kontakt forme.